آشنایی با انواع تلسکوپ و کاربردهای آن
تلسکوپ (به انگلیسی: Telescope) وسیلهای برای دیدن اجرام آسمانی با استفاده از تابش الکترومغناطیس (Electromagnetic radiation) (مانند نور مرئی) بصورت واضح و دقیق است.
نگاه اجمالی
هزاران سال بود که مطالعه ستارگان فقط از راه چشم انجام میگرفت. خوشبختانه ، عدسی سازان آلمانی در اوایل قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم شمسی) تلسکوپ را اختراع کردند. آنها دریافتند که با ترکیب دو عدسی میتوان اجسام دور دست را درشتتر نشان داد. گالیله ، دانشمند ایتالیایی ، تلسـکوپ را در اخترشناسی بکار برد و توانست چندین کشف مهم انجام دهد. او چهارمین سیاره (مشتری) را کشف کرد و همچنین نشان داد که راه شیری از میلیونها ستاره کم نور تشکیل یافته است.
اولین تلسکوپ کارا در ابتدای قرن هفدهم در هلند اختراع شد
انواع تلسکوپ و کاربردهای آن
تلسکوپ چیست؟
تلسکوپ (به انگلیسی: Telescope) وسیلهای برای دیدن اجرام آسمانی با استفاده از تابش الکترومغناطیس (Electromagnetic radiation) (مانند نور مرئی) بصورت واضح و دقیق است.
در تلسـکوپ پرتوهای موازی نور که از یک نقطه بسیار دور مانند ستاره می آیند همگراشده یعنی به یک نقطه می رسند سپس به کمک یک عدسی دیگر می توان تصویری از آن نقطه مشاهده نمود که دارای ویژگیهای بزرگ و جالبی است.
داستان تلسـکوپ از شهر میدلبورگ هلند جایی که یک عینک ساز بنام لیپرشی زندگی می کرد شروع می شود. خیلیها فکر میکنند که گالیله تلسـکوپ را اختراع کرده است، اما واقعیت این است که یک عینک ساز هلندی اول دوربین را ساخت.
در واقع گالیله اولین کسی بود که در ایتالیا ساختن دوربین را یاد گرفت و با آن به آسمان نگاه کرد. برای این کار هم از پادشاه و کلیسا و … هدیه گرفت و یک مستمری بسیار زیاد سالیانه هم به او اختصاص دادند. باز هم بر خلاف تصور خیلیها ، دوربینی که گالیله با آن کار میکرد از دوعدسی محدب (یکی شیئی و یکی چشمی) ساخته نشده بود، بلکه عدسی شیئی (جلویی) محدب بود و عقبی یا شیئی ، مقعر بود که باعث میشد تصویر حقیقی تشکیل بشود و جلوتر از جایی که هست دیده شود. دوربینهای کوچک قدیمی که ممکن است شما هم داشته باشید، همین طوری هستند.
گرچه عدسیها و اصول کار آنها در اواخر قرن سیزدهم مورد تحقیق قرار گرفته بودند در سال ۱۶۰۸ بود که او یک روز بطور اتفاقی متوجه شد که اگر یک عدسی را درفاصله ای دور از چشم و عدسی دیگر را در فاصله نزدیک چشم قرار دهد و از میان آندو به جسمی دور نگاه کند آن جسم بزرگتر دیده خواهد شد.
خبر این کشف در سال ۱۶۰۹ به گوش گالیلئو گالیله منجم معلم و دانشمند ۴۵ ساله ایتالیایی در پائودا رسید. با اینکه لیپرشی از این وسیله جدید به عنوان وسیله ای نظامی یاد می کرد گالیله از آن بعنوان ابزاری در جهت مشاهده آسمان استفاده نمود.
تاریخچه تلسکوپ
اولین تلسکوپ کارا در ابتدای قرن هفدهم و با استفاده از لنزهای شیشهای در هلند اختراع شد. در درازای چند دهه، تلسکوپبازتابی که از آینه استفاده میکند اختراع شد، بسیاری از انواع نوتری از تلسـکوپها در قرن ۲۰ام زاده شدند، رادیوتلسکوپ در دهه ۱۹۳۰ و تلسکوپ فرابنفش در سال ۱۹۶۰ از جملهٔ این اختراعات بودند. واژه تلسـکوپ میتواند به تمام حیطهٔ وسایل عملیاتی درسرتاسر ناحیهٔ میدان الکترومغناطیس اشاره داشته باشد.
واژهٔ تلسکوپ، از دو واژهٔ یونانی تله(به یونانی: τῆλε) به معنی دور و اسکوپین (به یونانی: σκοπεῖν) به معنی دیدن، گرفته شده است، نخستین بار در سال ۱۶۱۱ به نام یک ریاضیدان ایتالیایی به نام جووانی دمیزیانی که برای یکی از ابزارهای گالیلئو گالیله که در آکادمیدلینچی به نمایش گذاشته شده بود بکار گرفته شد.
کاربردهای تلسکوپ
تلسکوپ میتواند تابش حاصل از یک جسم را در مدت زمان کوتاهی جمع کند
کار اصلی تلسـکوپ، جذب تابشهای رسیده از سیارهها، ستارگان و کهکشانها است. این تابشها ممکن است به شکل موج نوری، علامتهای رادیویی و یا اشعه ایکس باشند. برای هر تابش تلسـکوپ ویژهای مورد استفاده قرار میگیرد. اخترشناسان، با استفاده از تلسـکوپ میتوانند بسیار بیشتر از توانایی چشم، تابشهای اجسام کم نور را آشکار کند.
برای مثال، بزرگترین تلسکوپ نوری جهان که در روسیه است، آینهای به قطر ۶ متر دارد. قدرت دید این تلسـکوپ به هنگام مشاهده ستارگان، یک میلیون برابر قدرت چشم انسان است. همچنین تلسـکوپ میتواند تابش حاصل از یک جسم را در مدت کمتری جمع کند. هزاران هزار ستاره کم نور را اصلا نمیتوانیم ببینیم. در حالی که تلسـکوپ، در مدت چند ساعت عکس آنها را به دست میآورد.
انواع تلسکوپ
تلسکوپ ها به دو گونه دسته بندی می شوند :
– تلسکوپ های اپتیکی
– تلسکوپ های رادیویی
• تلسکوپ های اپتیکی
تلسکوپ های اپتیکی خود به دو دسته ی تلسکوپ های شکستی و تلسـکوپ های بازتابی تقسیم می شوند.
• تلسکوپ های شکستی (گالیله ای) :
در تلسکوپ شکستی برای ایجاد تصویر از عدسی استفاده میشود
اغلب گالیله را نخستین کسی میدانند که از تلسـکوپ برای مشاهدات نجومی بهره گرفت. به همین دلیل این نوع تلسکوپ را گالیله ای نیز می نامند. بزرگنمایی در این تلسکوپها بر اساس یک عدسی که در جلوی دهنه تلسکوپ قرار دارد انجام میگیرید و روش استفاده شده در این تلسکوپ مانند دوربینهای دوچشمی معمولی است. هزینه این تلسـکوپها در سطوح حرفهای عموماً بسیار بیشتر از مدلهای دیگر است، و کیفیت بهتری نیز ارائه میکنند.
• تلسکوپ های بازتابی:
تلسکوپ های بازتابی، همان گونه که از نام آن ها بر می آید، توسط بازتاب نور توسط یک آینه تصویر را نشان می دهند. این تلسکوپ ها به دو گونه ی نیوتنی و کاسگرین دسته بندی می شوند.
• تلسکوپ های نیوتنی:
بزرگنمایی در این تلسکوپها بر اساس یک آینه ی مقعر انجام میشود که روی آن پوششی از آلومینیوم دارد. پوشش آلومینیومی باعث میشود که اکسیده شدن آن باعث از بین رفتن قابلیت بازتاب آینه نشود.
در بعضی دیگر از تلسـکوپها از نقره استفاده میشود سپس روی آن پوششی قرار میگیرد که اکسیده نشود. روش کارکرد این تلسـکوپهای نیوتونی بدین صورت است که ابتدا پرتوها وارد تلسکوپ میشوند، سپس توسط آینه ی کاو (مقعر) اصلی به نزدیکی دهانه ی تلسکوپ باز میگردند، و از آنجا توسط یک آینه یا منشور به سمت چشمی تلسـکوپ بازتابیده میشوند.
این تلسـکوپها عموماً قیمت مناسبی نسبت به انواع دیگر تلسـکوپ دارند، و استفاده زیادی از آنها به ویژه در نجوم آماتوری میشود. تلسـکوپهای نیوتونی عموماً طول بلندی دارند، هم چنین پس از مدتی نیاز به تمیز کردن آینه، و پس از آن بسته به کیفیت روکش آلومینیوم آینه، نیاز به تجدید روکش دارند.
• تلسکوپ های کاسگرین :
تلسکوپ های با فاصله کانونی کم دارای بزرگنمایی اندک هستند
تلسکوپهای نیوتنی عموماً بلند هستند، و هنگامی که اندازه آینه ی اصلی آنها بزرگتر میشود، طول تلسـکوپ بسیار زیاد میشود. برای حل این مشکل از روشی به نام کاسگرین استفاده میشود.
در این روش، مرکز آینه ی کاو (مقعر) اصلی تلسـکوپ توسط تکنولوژی خاصی سوراخ شده، و چشمی در پشت تلسـکوپ (و پشت آینه ی کاو اصلی) قرار میگیرد. همچنین آینه یا منشور جلوی تلسـکوپ که پرتوهای نور را به سمت بدنه، یه چشمی هدایت میکرد، اکنون تنها پرتوها را به صورت مستقیم به آینه ی اصلی بازتاب میکند.
در این روش به دلیل اینکه پرتوها طول تلسـکوپ را دوبار طی میکنند، طول تلسـکوپ به نصف کاهش مییابد. از روش کاسگرین در لنزهای آینهای دوربینها نیز استفاده میشود.
• تلسکوپ های رادیویی
این تلسـکوپ ها در محدوده ی امواج رادیویی فعالیت می کنند و بر اساس امواج رادیویی که دریافت می کنند داده های زیادی را برای ما آشکار سازی می نمایند. برای نمونه ستاره های در حال تولد، خورشید، کوازارها، ستاره های نوترونی، طوفان های سیاره ای و … با استفاده از تلسکوپ های رادیویی قابل مشاهده اند. هم چنین توسط تلسـکوپ های رادیویی نقشه ی کهکشان راه شیری تهیه شده است (با استفاده از بازتاب امواج رادیویی).
اگر دو تلسکوپ رادیویی را در فاصله ی مشخصی از هم با طول سیم معینی قرار دهیم و سیم آن ها را با هم اتصال دهیم، توان آن ها به همان نسبت افزایش پیدا می کند، ولی میزان امواج دریافتی آن ها نسبت به تلسـکوپ رادیویی دیگری با قطر فاصله ی آن ها کم تر است.
بهترین فاصله کانونی برای یک تلسـکوپ چه مقدار است؟
البته فاصله کانونی مهمترین مشخصه یک تلسکوپ نیست. تلسکوپ های با فاصله کانونی کم دارای بزرگنمایی اندک هستند اما دید زیاد دارند و برعکس تلسـکوپ هایی با فاصله کانونی زیاد دارای بزرگنمایی زیاد هستند اما دید کمی دارند. به همین خاطر از تلسـکوپ هایی با فاصله کانونی کم برای مشاهده کهکشان های نزدیک استفاده می شود و از تلسـکوپ هایی با فاصله کانونی زیاد برای مشاهده سیارات استفاده می شود.
ویژگی های مهم تلسکوپ
فاصله کانونی مهمترین مشخصه یک تلسـکوپ نیست
۱. بزرگ نمودن زاویه ظاهری دیده شدن جسم یا توان بزرگنمایی تلسـکوپ. مقدار عددی بزرگنمایی تلسـکوپ با تقسیم نمودن فاصله کانونی عدسی شیئی یا آیینه اصلی (هردو حکم همان عدسی رادارند که از چشم دورتر است) بر فاصله کانونی عدسی چشمی (بطور کلی همان عدسی که به چشم نزدیکتر است) بدست می آید. بنابراین با داشتن چندین عدسی چشمی یک تلسـکوپ چندین بزرگنمایی مختلف را دراختیار رصد کننده قرار می دهد.
۲. دیگر ویژگی مهم تلسکوپ، افزایش مقدار نوری است که از جسم وارد چشم انسان می شود. این افزایش بستگی به مساحت عدسی یا آیینه اصلی دارد و هرچه اندازه عدسی یا آیینه بزرگتر باشد میزان جمع آوری نور تلسـکوپ بیشتر بوده و در نتیجه قدرت تلسکوپ در مشاهده اجرام کم نور بیشتر می شود.
۳. دیگر ویژگی مهم تلسـکوپ، افزایش قدرت تفکیک یا جداسازی تصویر نقاط نورانی تشکیل دهنده جسم مانند ستاره های دوتایی است. این افزایش به قطر و در واقع مساحت عدسی یا آیینه اصلی بستگی دارد.
مورد ۱ متغییر و تابعی از فاصله کانونی آیینه یا عدسی اصلی تلسـکوپ و عدسی چشمی بوده در حالی که موارد ۲ و ۳ ثابت بوده و فقط تابعی از قطر آیینه یا عدسی تلسـکوپ می باشند.
تلسـکوپ در ایران
در دهه ۳۰ هجری شمسی ، اولین تلسکوپ به ایران آمد. سید جلال تهرانی ، محقق ایرانی بود که در لندن مطالعه و زندگی میکرد. او در دهه سی به ایران بازگشت و همراهش یک تلسـکوپ یازده سانتیمتری شکستی هم با خود آورد. این تلسـکوپ همراه کلی وسایل نجومی و ساعت آفتابی و … الآن در موزه آستان قدس رضوی در مشهد است. آیا میدانستید که شما میتوانید با یک تلسـکوپ آماتوری حداقل از ۴۰ میلیون تا ۵۰۰ میلیارد سال نوری در فضا ببینید؟
منبع:بیتوته/ دانشنامه رشد