ساز سنتور : تاریخچه و انواع ساز سنتور

سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه‌ای است

سنتور، یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران

ساز سنتور

سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه‌ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می‌باشد. سنتور از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می‌کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی ۹۰ سانتی‌متر و کوچک‌ترین ضلع سنتور (دور از نوازنده) ۳۵ سانتی‌متر و اضلاع مورب کناری ۳۸ سانتی‌متر می‌باشند. ارتفاع جعبه سنتور در حدود ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می‌شود.

روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از ۴ اکتاو است و از این نظر سنتور، یکی از گسترده‌ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم‌نوازی را به خوبی دارد.

تاریخچه سنتور

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود؛ کهن‌ترین نشانه‌ای که از ساز سنتور بر جا مانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان (۵۵۹پیش از میلاد) است. در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که همانندی زیادی به سنتور دست ورزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود.

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای ایران به شمار می‌رود

برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان‌که امروزه گونه‌های مشابه ساز سنتور در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.

بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان‌کهسنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.

برخی معتقدند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است

بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که سنتور طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سدهٔ کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند.

نوازندگان معروف و قدیمی سنتور

از نوازندگان معروف سنتور می توان فرامرز پایور را نام برد

از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور می‌توان محمدصادق خان، علی‌اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهه‌های اخیر سنتور می‌توان فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل‌الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی، حسین پرنیا را نام برد. از سازندگان مشهور سنتور می‌توان به مهدی ناظمی و داریوش سالاری اشاره کرد.

پرویز مشکاتیان، از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور

انواع سنتور در ایران

سنتور سُل‌کوک و لاکوک رایج‌ترین و پر استفاده‌ترین سنتور در ایران محسوب می‌شود و مدرسین سنتور استفاده از آن را به هنرجویان خود توصیه می‌کنند. اما به غیر از این نوع رایج، انواع دیگری از سنتور در ایران ساخته و استفاده می‌شوند که از نظر ابعاد کلاف و تعداد خرک‌ها و … با نوع رایج متفاوت هستند.

از جمله سنتورهای ۱۰ ، ۱۱ و ۱۲ خرک از این قبیل هستند. انگیزه برای استفاده از این نوع سنتورهای غیرمعمول براساس تجربه شخصی نوازنده می‌باشد اما سهولت کار با این سنتورها و امکان اجرای چند دستگاه در یک مرحله کوک سنتور با استفاده از خرک‌های اضافی و جابه‌جا کردن آنها از جمله انگیزه ها برای این کار ذکر شده‌اند. وقتی از سنتور ۱۲ خرک صحبت به میان می‌آید بدین معنی است که در هر ردیف از خرک‌های زرد و سفید ۱۲ خرک وجود دارد به عبارت دیگر در مجموع ۲۴ خرک وجود دارد. روش کوک کردن این نوع سنتورها با سنتورهای ۹ خرک کاملا متفاوت است.

– سنتور لاکوک

نوع دیگر از سنتور که امروزه رواج یافته است سنتور لاکوک است که از آن بیشتر اوقات در تک‌نوازی‌ها و بداهه نوازی ها استفاده می‌شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک صدای زیرتری دارد و از نظر کوک نیز یک پرده بالاتر از سنتور سُل کوک می‌شود این سنتور نیز از نوع ۹ خرک می‌باشد. کلاف جلو ۸۰ سانت، کلاف عقب ۳۳ سانت، قطر سنتور ۲۶ سانت، ضخامت چوب کلاف ۱۵ تا ۱۶ میلیمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول کمتر است.

– سنتور سی‌کوک
نوع دیگر سنتور سی‌کوک نام دارد که ابعاد آن از سنتور لاکوک نیز کمتر است.

– سنتور کروماتیک
نوع دیگر، سنتور کروماتیک نامیده می‌شود که دارای سه اکتاو و نیم است و در کارهای ارکستری از آن استفاده می‌شود. کلیه سیم های این سنتور سه تایی است (به استثناء هشت خرک سمت راست زرد) و نت‌خوانی این نوع ساز با کلید سُل و روی خط دوم حامل نوشته می‌شود.

بخشهای مختلف سنتور

جنس چوب سنتور عمدتا از گردو می باشد

جعبه رِزُنانس: یکی از اجزای سنتور، جعبه رزنانس می باشد. منظور از جعبه رزنانس، جعبه ای شامل صفحه و کفه و کلاف می باشد که با چسب یا سریشم به هم متصل هستند. در داخل  جعبه بین ۳ تا ۷ چوب (پل) به قطر حدودی یک سانتی متر وجود دارد که بین صفحه و کف قرار دارد که بنا به تخصص و تجربه سازنده ساز سنتور در جاهای خاصی قرار میگیرد که این خود به یک دست بودن صدا و تناسب حجم صدا و جنس آن کمک بسیار زیادی می کند. لازم به ذکر است که برخی از اساتید سازنده سنتور فقط با ابزار پل عیوب صدایی بسیاری از سازها را می توانند رفع کنند.

جنس جعبه سنتور: جنس چوب سنتور عمدتا از گردو می باشد (البته چوب راش، آزاد، رز وود، فوفل… نیز در ساخت جعبه سنتور استفاده میشود) که البته خود چوب گردو بنا بر عمر درخت، قطر تنه، منطقه رویش درخت، مدت زمان خشک شدن چوب و شیوه خشک شدن آن کیفیتهای مختلفی دارد. بسیاری از اساتید سازنده ساز سنتور معتقدند چوب مناطق سردسیر مثلا کردستان، سنندج، الموت و… از کیفیت بهتری برای ساخت سنتور برخوردارند. البته از دید اکثر اساتید چوب گردوی تیره که دارای رگه های  راست و منظم و یا فرهای ابر گونه روی چوب می باشند، که مدت زیادی (مثلا حداقل ۵سال) از خشک شدن آنها می گذرد، گزینه مناسبی برای خرید سنتور ی خوش صدا خواهد بود.

گل روی جعبه سنتور: بر روی صفحه سنتور دو سوراخ به شکل گل وجود دارد که به آن گل سنتور گفته میشود. علت حضور این گل بر روی صفحه سنتور علاوه بر زیبایی،  کمک به ایجاد رزنانس در داخل جعبه می باشد که محل آن بر اساس شیوه پل گذاری و سلیقه سازنده سنتور، زیر سیمهای زرد و پشت خرک تعبیه می شود.

ضخامت صفحه و کف سنتور: بسیاری از اساتید حرفه ای معتقدند که چیدمان پل تنها فاکتور مهم تنظیم صدای ساز سنتور نیست بلکه ضخامت صفحه و کف نقش بسیار زیادی در کیفیت صدای سنتور دارد. البته در این بین ضخامت صفحه سنتور از اهمیت بیشتری برخوردار است. بنا به جنس چوب و میزان خشک شدن آن ضخامت کف بین ۷ تا ۹ میلیمتر و صفحه بین ۵٫۵ تا ۷٫۵  میلیمتر تنظیم می شود. شایان ذکر است که اساتید حرفه ای سنتور بنابر جنس چوب ممکن است ضخامتهای مختلفی در نقاط مختلف صفحه و کف ایجاد کنند که البته خود همین تجربه و تخصص زیادی را می طلبد.

شیطانک: یکی دیگر از اجزای سنتور شیطانک می باشد. روی دو ساق ذوذنقه سنتور یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که شیطانک گفته می شود. که بعدا سیمهای سنتور روی آن قرار میگیرد. ارتفاع شیطانک در سنتور از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن،  میزان فشار سیمها روی خرک تغییر میکند که این خود در نهایت روی صدای ساز سنتور اثر گزار خواهد بود.

گوشی و سیمگیر در سنتور: در طرف راست سنتور و بر روی کلاف گوشی قرار دارد که سیمها ی ساز سنتور در نهایت از طریق همین گوشیها کوک وتنظیم می شوند. اما نکته مهم در قسمت گوشی شیوه سوراخ کاری و برقو زدن است که رعایت همین نکته به کوک خوب و دقیق منجر خواهد شد. اما سیمگیر در طرف چپ ساز سنتور قرار دارد که تنها نکته مهم شیوه گره زدن سیم است که در نگهداشتن کوک می تواند موثر باشد.

سیم سنتور: سیم‌های سنتور به دو دسته سیم‌های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم‌های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می‌شوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می‌کردند. سیم‌های سفید بر روی خرک‌های سمت چپ و سیم‌های زرد بر روی خرک‌های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند.

نت‌نویسی برای سنتور

نت علامتی است که صداهای موسیقی به‌وسیله آن مشخص و نوشته می‌شوند. نت‌ها با اسامی « دو – ر – می – فا – سُل – لا – سی » نامگذاری می‌شوند. الفبای موسیقی از هفت نت تشکیل می‌شود و برای نگارش آنها از دو سیستم می‌توان استفاده کرد.

سیستم اول:
Do – Re – Mi – Fa – Sol – La – Si
و سیستم دوم
C – D – E – F – G – A – B
می‌باشند. در کشور ایران از سیستم اول استفاده می‌شود.
پنج خط حامل: پنج خط افقی با فاصله‌های معین و موازی هستند که نت‌ها در رو و لابه‌لای آنها قرار می‌گیرند. با نام‌های مشخص و شماره‌گذاری خطوط. همچنین فواصل از پایین به سمت بالا می‌باشند.
در سمت چپ خطوط حامل علامت کلید سُل قرار می‌گیرد که نام و موقعیت صدای نت‌ها را معین می‌کند. در موسیقی کلیدهای مختلفی به‌کار برده می‌شوند اما برای نت‌نویسی سنتور فقط از کلید سُل استفاده می‌شود و بدین ترتیب نتی که روی خط دوم حامل قرار می‌گیرد سُل نامیده می‌شود و بقیه نت‌ها نسبت به نت سُل شناخته می‌شوند.
وسعت صدای سنتور ۹ خرک و ترتیب قرارگرفتن نت‌ها در روی خطوط حامل به شرح زیر است.

برای نت‌نویسی سنتور فقط از کلید سُل استفاده می‌شود

در سنتور، نت‌ها در سه قسمت به نام‌های سیم‌های زرد (پزیسیون اول)، سیم‌های سفید (پزیسیون دوم) و سیم‌های پشت خرک (پزیسیون سوم) تقسیم شده‌اند که هر پزیسیون شامل ۹ خرک می‌باشد و خرک‌ها را از پایین به بالا می‌شمارند و در هر طرف سنتور سیم‌های زرد و سفید ۲ سری ۹ تایی خرک وجود دارد که از روی هر خرک ۴ سیم (یکصدا) عبور کرده است که نشانگر یک نت می‌باشد. در هر پزیسیون نام نت‌ها به ترتیب زیر می‌باشد (از چپ به راست):

فا   می   ر   دو   سی   لا   سُل   فا   می
۹    ۸     ۷   ۶     ۵      ۴     ۳      ۲     ۱       ®   شماره خرک

که نت می و فا در هر پزیسیون دو بار تکرار می‌شود. خرک‌های اول و دوم و خرک‌های هشتم و نهم هر پزیسیون در هر سه پزسیسون به همین ترتیب نامگذاری می‌شوند.

نوازندگی سنتور

نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن‌ها «مضراب» یا «زخمه» می‌گویند، صورت می‌گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم‌های سنتور عمل می‌کند. مضراب از ۴ قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. هنگام نواختن سنتور انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده سنتور با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می‌آورد. مضراب‌های سنتور در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که خود باعث لطیف‌تر شدن صدای سنتور می‌شود.