مسجد جامع نائین

نمای معماری این مسجد پوشیده شده از آجر و جرز‌های آن ساده و زیبا با خطوط اسلیمی ظریف تزیین شده است. تمام ورودی‌ها، سقف دهانه‌ها و محراب مسجد نائین از لحاظ معماری ارزش بسیاری دارند و در نوع خود کم‌نظیر هستند. بخشی از شکوه و جلال مسجد جامع نائین در گچ‌بری زیبا و بی‌نظیر آن نهفته که بسیار چشم‌نواز است.

مسجد جامع نائین از قدیمی­ترین مساجد ایران است و زمان ساخت آن دقیق مشخص نیست برخی آن را به زمان خلافت عمرابن عبدالعزیز ۱ نسبت دادهاند. پروفسور پوپ ساختمان مسجد را به سال ۳۵۰ هـ.­ق و آندره گدار فرانسوی آن را به حکومت دیلمیان منسوب می کنند. ۲ این مسجد درمحله قدیم شهر نائین واقع شده است که در اطراف آن منزل پیرنیا و نارین قلعه (نارنج قلعه) است که قدمتش به دوره قبل از اسلام حدود اشکانیان و ساسانیان می­رسد واکنون تل خاکی بیش از آن باقی نمانده است.

مسجد نائین در اوج سادگی بسیار زیبا است. شکل ظاهری مسجد مربع شکل دارای یک حیاط مرکزی نسبتاً کوچک است که در اطراف آن ایوان و شبستانها با ستونهای کوتاه و طاقهای هلالی قرار گرفته است. محراب این مسجد که یکی از زیباترین نمونه های محراب مساجد ایرانی است در ضلع جنوبی مسجد واقع و با گچبری بسیار نفیسی تزئین شده است. در کنار این محراب منبر چوبی منبتکاری شده قرار گرفته که تاریخ آن متعلق به سال ۷۱۱هـ . ­ق است و دارای ۵ متر ارتفاع می­باشد که با خط ثلث نیز بر روی آن آیاتی از قرآن، نام واقف، هنرمند و تاریخ ساخت آن ذکر شده است. در زیر صحن مسجد شبستانی قرار دارد با سقفی کوتاه که بیشتر در تابستان از آن استفاده می کردند. نور این قسمت از سنگهای مرمری است که در کف حیاط قرار گرفته و نور ملایمی را به این شبستان منتقل می­کند. مصالح اصلی این مسجد آجر وگچ است. تزئیناتش چیدمان آجرها در طرحهای مختلف و گچبریهای بسیار نفیسی است که بر روی محراب و ستونها به چشم میخورد. این مسجد دارای یک مناره ۲۸ متری است که شکل ظاهری آن با مناره های دوره سلجوقی متفاوت است. ۳

کتیبه های بنا

کتیبه منبر منبت کاری شده مسجد مربوط به سال ۷۱۱ می باشد.

در بنا بر کتیبه در چوبی مسجد، تاریخ ۷۸۴ دیده می شود.

بانیان و سازندگان

بنای اولیه این مسجد را به عمربن عبدالعزیز، خلیفه هشتم، امویان که در دوران خلافتش از۹۹ تا ۱۰۱ بوده است ، نسبت داده اند. مسجد جامع نائین را از آثار نیمه دوم قرن سوم هجری قمری دانسته اند . محراب این مسجد بی تردید اصیل ترین نمونه هنر محراب سازی در دوره عباسیان است.

سیر تحول بنا

مسجد جامع نائین از معدود مساجد اولیه شبستانی است که کمتر دستخوش تغییر و تحول شده و صورت اولیه خود را تا امروز حفظ کرده است. ساختمان اولیه مسجد در قرن دوم هجری قمری احداث شده که شامل قسمت زیادی از مسجد فعلی بوده است .

در گوشه شمالی مسجد، قسمت کوچکی وجود دارد که احتمالا مسجدی قدیمی بوده و پس از احداث مسجد جامع در کنار آن،جزء قسمتی از شبستان شمال غربی آن شده است. ستون های شبستان مسجد اولیه در قرن دوم هجری قمری مقطع هشت ضلعی داشته که در دوره های بعد به صورت جرزهای مربع یا مستطیل در آمده است.

در قرن چهارم هجری قمری طاقی مرکب از طاسه های سوار برهم بر فراز جای محراب اصلی مسجد و منبر ساخته شد که از یک سو بر دیوار خشتی واز سوی دیگر بر ستون های شبستان استواراست.

تا قرن چهارم هجری قمری، محدوده ای زایده مانند، شامل فضای جلوی محراب و منبر به آن اضافه شده است.

یک ردیف طاق در سوی جنوب شرقی و دو ردیف طاق در سوی شمال شرقی آن،از دیوار خارجی شبستان این جبهه بیرون زده است. در آن دوره ، شبستان از دو سوی محراب گسترش یافت و به صورت فعلی درآمد.جرز های قطوراین قسمت، باقی مانده ی دیوار خشتی پیرامون مسجد است.

مناره مسجد نیز ، با توجه به نوع تزیینات زیر نعلبکی آن، ازآثار دوره سلجوقی است.

در روبروی جبهه قبله ،صفه ای به عمق یک دهانه (مهتابی) وجود دارد که کف آن در حدود ۵/۱متر بالاتراز کف صحن است.

در قرن هشتم هجری قمری ، شبستان قبلی مسجد را با احداث سقف های کمرپوش در قسمت هایی از آن دو طبقه کردند.

در دوره قاجار به بعضی از قسمت ها قوس های کلیلی اضافه شده است. = شبستان واقع در پشت جبهه شمال غربی مسجد از الحاقات این دوره می باشد.

نگاهی به مسجد جامع نائین

ترکیب حجمی مسجد نسبتا ساده و یکنواخت است. به غیر از مناره، عنصر شاخص و مهم حجمی دیگری وجود ندارد و ارتفاع چهار جبهه و سقف آنها در مجموع ترکیب نسبتا یکنواختی پدید آورده است. این مسجد شامل صحن و شبستان هایی در سه جبهه آن و رواقی در جبهه مقابل قبله بوده و با دیواری خشتی محصور می شده که امروزه هنوز قسمت هایی ازاین دیوار باقی است.

این مسجد فاقد ایوان و گنبد خانه است و منار مسجد با نقشه های چند ضلعی در کنار یکی از این ورودی هاست.

مهمترین فضای مسجد شبستان هایی هستند که به صورت عمیق در سه طرف صحن قرار گرفته اند. مهمترین و بزرگترین شبستان در جبهه قبله واقع شده است. تقریبا در وسط شبستان محراب ساخته شده است.این محراب در امتداد محور تقارن صحن مسجد قرار دارد.

تقریبا در وسط شبستان محراب ساخته شده است.این محراب در امتداد محور تقارن صحن مسجد قرار دارد.

یک شبستان زمستانی در زیر صحن و بخشی از شبستان در طبقه همکف ساخته شده است،که با دو راه پله از داخل صحن دسترسی به آن میسر می شود.

ورودی

بر اساس نقشه ای که در گذشته از این مسجد ترسیم شده، شش ورودی درآن موجود بوده است. وجود سه ورودی مهم تر در جبهه جنوب شرقی مسجد در اهمیت معبری است که از کنار این جبهه ازمسجد می گذشته است.

یکی از ورودی های مسجد متعلق به دوره ی ایلخانی است . در این دوره بناها دارای ارتفاع زیادی بودند به همین خاطر ارتفاع این ورودی نسبت به ورودی های دیگر مسجد بیشتر است.

هر کدام از ورودی ها حداکثر از یک پیشطاق کم عمق تشکیل یافته و به بخشی از شبستان وصل شده اند و فاقد عناصر دیگری مانند دالان و هشتی هستند. همچنین موقعیت انها نسبت به سایر فضاها و صحن به شکلی طراحی نشده است .

قبله

جهت قبله مهمترین عامل در نحوه ی جهت یابی فضای مسجد است.صحن همه مساجد بزرگ را در امتدادجهت قبله طراحی می کردند.

اصول معماری ایرانی در بنا

سیالیت

در این مسجد مرز مشخصی در بنا وجود دارد و از یک فضا به فضای دیگر دعوت شده وهر فضا با بقیه فضاها کامل می شود. مثلااستفاده از نور ، اختلاف ارتفاع در سقف و…

تقارن

جبهه قبله و جبهه روبروی آن هر کدام پنج دهانه در مجاورت صحن دارد و در هر دو جبهه دهانه وسط از دهانه های اطراف اندکی بزرگتر است .ارتفاع این دو دهانه نیز کمی بزرگتراز ارتفاع دهانه های مجاورشان است و به این ترتیب ضمن ان که این دو جبهه دیگر یافته اند، دهانه وسط در انها یا به عبارت دیگر محور قبله و محراب اهمیت یافته اند.

دو جبهه دیگر مسجد هر کدام در مجاورت صحن دارای چهار دهانه هستند در نتیجه همه دهانه ها کما پیش از لحاظ کیفیت معماری ارزش یکسانی دارند

نورگیری

نور این شبستان از روزن هایی که در سقف تعبیه شده اند و از سوی دیگر با کف صحن در روی هر یک از روزن ها یک سنگ مرمر قرار داده اند.

پرهیز از بیهودگی

سطح نماهای داخلی مسجد با اجر پوشیده شده است. سطح بیرونی جرزهای واقع دربدنه حیاط با نقش هایی نسبتا ساده اما زیبا تزیین شده است. سقف برخی از دهانه ها به ویِِژه دهانه هایی که در شبستان قبله واقع هستند و به طبقه ها تعلق دارند به شکل متنوع و زیبایی طراحی و اجرا شده است.

نیارش

مسجد جامع نائین اولین مسجدی است که قوس هایش جناغی بوده است . در دوره ی قاجار بعضی از قوس های آن به قوس های کلیل تبدیل گردیده است .

برای جلوگیری از رانش ،بین قوس ها از چوب هایی به نام کش استفاده می کرده اند.

خودبسندگی

به علت قرارگیری نائین در منطقه ی کویری بیشترین مصالحی که در این قسمت یافت می شود خشت و آجر می باشد که در این مسجد نیز از همین مصالح استفاده شده است .

استفاده از سرداب ،به دلیل شرایط آب و هوایی گرم و خشک در این مسجد می باشد.

اصالت برتری فضا نسبت به توده ی ساختمان

سطح فضای باز (صحن) نسبت به فضای ساخته شده در این مسجد مقداری کمتر است. احتمال دارد که توسعه تدریجی مسجد موجب بر هم خوردن تعادل معمولی بین اندازه سطح فضای ساخته شده گردیده باشد

بر روی چند ستون واقع در شبستان قبله و نیز محراب نوعی گچبری وجود دارد که آن را شبیه به گچبری های ساسانی دانسته اند در محراب سه طاقنما وجود دارد که یکی بالای دیگری است و هر یک از دو طاقنمای بالاتر بر روی دو ستون قرار گرفته است و دارای تزیینات گچی با نقوش گیاهی و هندسی است.

تجرید و انتزاع

از خطوط اسلیمی و تزئینات آجری برای تزئینات استفاده شده است.

درونگرایی

به علت رعایت شرایط اقلیمی و دارا بودن حیاط مرکزی این مسجد درون گرا می باشد .

____________________________

۱- ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۵۲، ص۹۰ .

۲- لطفالله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، مهر۱۳۵۰، ص ۵۰ .

۳- همان، ص ۴۹٫